De laatste huisbioloog (Atlas – Radio 1) 29 augustus 2010

Nog even dan ben ik bioloog zonder huis, want straks om 18.15 uur begint de laatste uitzending van Atlas op radio 1. Het is tegelijkertijd de laatste uitzending van Omroep Llink. Heel jammer vind ik het, dat Atlas stopt en dat Llink uit de ether en van de televisie verdwijnt. De biodiversiteit van het publieke bestel verarmt daarmee, want Llink had een fijne eigen niche, een eigen plek met een eigen geluid. Jammer, echt jammer.

Mijn radio-werk is bij Llink begonnen, in 2007 met 747-live (op radio 5) met John Buisman en Loes Luca, met Mieke van der Linde als drijvende kracht, uitgezonden vanuit Rotterdam. Ik ging toen op woensdagmiddag met een een dood beest op de fiets van het museum naar het restaurant langs de Boompjes (Blitz, heette dat toen). Daarna verhuisde het programma naar Amsterdam en werd vanuit de Desmet Studio’s uitgezonden. Kay Mastenbroek noemde me toen ‘de huisbioloog’. Desmet Live werd voor Llink eerst gepresenteerd door Fransisco van Jole en Dieuwertje Blok. Later was Teun van der Keuken mijn sparring partner. Leuke, relaxte uitzendingen en goede koffie daar in Desmet. In september 2008 promoveerde ik naar radio 1, naar het programma Atlas. Mijn blog-archief telt bijdragen aan 86 van de 103 uitzendingen (u kunt ze hier allemaal terugvinden). Ik vond het een fijn podium om luisteraars te verbazen (en aan het denken te zetten) over onwaarschijnlijk (maar echt) onderzoek, over nieuwe diersoorten die ontdekt worden en tegelijkertijd met bosjes uitsterven en over andere opmerkelijke nieuwtjes uit natuur en wetenschap. Met het Dode Dier van de Week heb ik geprobeerd de natuurhistorie en het opgezette dier uit het stof te halen, door er simpelweg over te vertellen. Weet niet of dat gelukt is, maar ik praat nu eenmaal veel makkelijker over een houtsnip als ik er een in mijn hand heb.

Dankzij het wereldverbeterende karakter van de Llink radioprogramma’s ben ik in de studio in contact gekomen met bijzondere en interessante gasten die in programma hun zegje mochten doen. Normaal gesproken zou ik die mensen nooit ontmoeten. Zo herinner ik me een verkoper van papieren (klimaatneutrale) doodskisten en urnen die ik zo lang aan zijn kop heb gezeurd dat hij me ten einde raad een prachtige urn in de vorm van een eikel gaf (altijd handig om in huis te hebben). Ook de lieve dames die uitwasbare luiers aan de man probeerden te brengen, schonken mij een kennismakingspakket (nooit gebruikt). Ronduit onthutsend was de ontmoeting met Gertjan van Leeuwen, alias Gummbah, de tekenaar van absurdistische cartoons die ik zeer bewonder. Hij herkende mij als ‘de eendenman’ en vroeg wat ik in de radiostudio deed. Ik antwoordde dat ik de huisbioloog was. “Ah, u bent zoiets als de homoseksuele huisvriend.” zei hij om daarna verder te zwijgen, ook in het legendarische radio-interview dat volgde. Ik ga Atlas missen, en alle Llinkmensen die het programma maakten. Emmie Kollau, Yvette Nieuwstad, Rolf Hartogensis, Barbara Kathman, Bram Vollaers, Jade van Doornik, Marcel van der Steen, Mirjam de Winter en iedereen die ik nu vergeet: dank voor de fijne radiotijd bij Llink.

De huisbioloog (Atlas – radio 1), zondag 22 augustus 2010

In uitzending 102 van ATLAS (Radio 1, zondag 22 augustus 2010, 18.15-20.30 uur) spreek ik in mijn rubriek ‘de huisbioloog’ (ongeveer om 19.00 uur) over:

Nieuws – De Atlantische plasticsoep groeit niet. Eerder dit jaar werd duidelijk dat ook de noordelijke Atlantische Oceaan een plasticsoep heeft. Het gaat hierbij om kleine stukjes plastic afval die door zeestromen tussen 22 en 28 graden Noorderbreedte en een drijvend eiland – een ‘soep’ – onder het wateroppervlak vormen. De plastic soep in de Grote Oceaan geniet grote bekendheid, mede door de indringende foto’s van Chris Jordan die laten zien dat jonge albatrossen met plastic afval gevoerd worden (en daaraan sterven). Inmiddels is de Atlantische plasticsoep onderzocht door 6136 zeewater-monsters, genomen tussen 1986 en 2008 te analyseren. Hierover is in het wetenschappelijke tijdschrift Science gerapporteerd.

Voor het eerst zijn er nu kwantitatieve gegevens. De concentraties verschilden van nul tot 580.000 stukjes (van hooguit enkele millimeters) per vierkante kilometer. Hoewel de wereldplasticproductie tussen 1976 en 2008 vervijfvoudigde, nam de concentratie niet toe in de loop der jaren. Een verklaring daarvoor is er niet. Wellicht dat het internationale verbod om plastic in zee te dumpen, dat sinds de jaren ‘70 is ingesteld, hierop invloed heeft gehad. Ook zou het plastic in kleinere partikels uiteengevallen kunnen zijn, en door de netten zijn geglipt.

Het Dode Dier van de Week is de ‘giant rat’ die afgelopen dagen het Engelse Bradford (en omstreken) in zijn greep houdt. Berichten in de populaire media spreken van twee exemplaren die geschoten zijn en een lengte van 76 cm hebben. Alle berichten zijn gebaseerd op ‘ooggetuigenverslagen’ en tot de verbeelding sprekende foto’s van ratten waarvan het formaat niet vast te stellen is. Zolang de kadavers nog niet door serieuze zoogdierkundigen zijn onderzocht, kunnen we de Britse reuzenratten als een hoax beschouwen.

De mogelijkheid bestaat dat het om de beverrat (Mycastor coypus) gaat, maar deze exoot schijnt uitgeroeid te zijn in het Verenigd Koninkrijk. Er bestaan wel reuzenratten, maar die komen voor in de tropen van Zuid-Amerika, Afrika en Nieuw-Guinea. Bijvoorbeeld de buidelrat Cricetomys uit West-Afrika of de reuzenrat Kunsia uit Zuid-Amerika. Vorig jaar werd er een nieuwe soort Mallomys rat ontdekt in Papua Nieuw Guinea. Die heeft met een lichaamslengte van 82 cm het formaat van een (kleine) hond. In Engeland en de rest van Europa inheemse bruine rat (Rattus norvegicus) kan 27 cm lang worden.

Onwaarschijnlijk Onderzoek – De gevaren van pizza. Twee Britse studies concluderen dat pizza’s, of je ze nu eet of bezorgt, slecht voor je zijn. Chris R. Mclean en collega J. Bernard van Mayday University Hospital in Croydon stellen in hun case study ‘Ethnicity as a factor in Pizza Delivery Crashes’ (Traffic Injury Preventions 4: 276-277) dat pizza-bezorgers die brommers gebruiken bij hun werk als ze zelf bij het ziekenhuis bezorgd worden, vaak botbreuken vertonen, vooral als ze van buitenlandse komaf zijn en geen rijbewijs hebben.

Het andere onderzoek, van James Catton en Dileep Lobo van Queen’s Medical Centre in Nottingham, zeer toepasselijk gepubliceerd in het medische vakblad Gut (doi:10.1136/gut.2009.184010), verhaalt over een voorheen gezonde 16-jarige student die na het eten van twee large pizza’s en vijf pinten bier met acute buikpijn in het ziekenhuis werd opgenomen (‘Pizza, beer, amylase, lipase and the acute abdomen’). De arme pizza-liefhebber was te gulzig geweest en de onverteerde pizza-punten werden operatief verwijderd.

[Bonus] Een aantal (jawel) Italiaanse studies toont aan dat het eten van pizza’s juist een gunstig effect op de gezondheid heeft. Bijvoorbeeld Dario Giugliano, Francesco Nappo en Ludovico Coppola (Second University Naples), gepubliceerd in Circulation: ‘Pizza and Vegetables Don’t Stick to the Endothelium’. En niet te vergeten de studies van Silvano Gallus van Istituto di Ricerche Farmacologiche, in Milaan, waaronder de klassieker Does Pizza Protect Against Cancer?, in International Journal of Cancer.

De huisbioloog (Atlas-radio 1), zondag 8 augustus 2010

In uitzending 100 (!) van ATLAS (Radio 1, zondag 8 augustus 2010, 18.15-20.30 uur) spreek ik in mijn rubriek ‘de huisbioloog’ (ongeveer om 19.00 uur) over:

De eendenpenis – Het was al langer bekend dat mannetjeseenden in het broedseizoen een gedraaide, wokkel-vormige, soms zeer lange penis ontwikkelen die in het najaar weer verdwijnt. De strijd tussen de seksen is hiervan de drijvende kracht. Nieuw onderzoek van Patricia Brennan en collega’s van Yale University laat zien dat de lengte van het geslachtsorgaan afhankelijk is van de (aanwezigheid van) concurrenten. Bij toppereenden die met andere mannetjes moeten concurreren om schaarse vrouwtjes is de penis 15-25 % langer dan bij mannetjes die geen concurrenten hebben. Dit is een sterke aanwijzing dat sociale competitie de lengte van het geslachtsorgaan beïnvloedt. Dat was nooit eerder bij een gewerveld dier vastgesteld.

De resultaten van dit onderzoek zijn nog niet gepubliceerd, maar bekend gemaakt tijdens de 47th Annual Meeting of the Animal Behavior Society, gehouden op 25-29 juli 2010 in Williamsburg, Virginia.

Het Dode Dier van de Week is de vliegensoort Thyreophora cynophila, die in het Duits ook wel Hundefliege genoemd wordt, omdat hij (in 1798) in Mannheim werd ontdekt op het kadaver van een hond. Dit ongeveer 1 centimeter grote insect met een zeer opvallende, helder oranjerode kop werd als enige Europese vliegensoort als uitgestorven beschouwd omdat hij sinds 1850 (160 jaar) niet meer gezien was. De laatste werd toen nabij Parijs verzameld. Zijn bestaan werd uitsluitend gedocumenteerd door 16 exemplaren die in zeven Europese natuurhistorische musea op spelden worden bewaard. Daardoor heeft hij onder vliegenkenners een bijna mythische status.

Deze week werd bekend (Systematic Entomology 2010 en Bol. Soc.Ent.Aragonesa 46: 1-7) dat de soort in Spanje – waar de soort nooit eerder was gevonden – is herontdekt. Twee groepen insectenkenners vonden onafhankelijk van elkaar in de berken- en eikenbossen nabij Madrid en in de Rioja-streek drie populaties. De vliegen werden gevangen in vallen met dode inktvis en rottend beenmerg als aas. Gebleken is dat de vliegen voornamelijk ’s nachts in februari en maart actief zijn en uitsluitend op in staat van ontbinding verkerende kadavers van runderen en herten leven. Vermoedelijk zijn ze daardoor niet eerder opgemerkt. Vliegmensen noemen de herontdekking sensationeel, en dat is het ook. Zie (Spaanstalig) filmpje. [met dank aan Ruud van der Weele]

Onwaarschijnlijk Onderzoek –  Heeft u altijd al een dierbare, begraven overledene een prettige verjaardag of ‘vrolijk Kerstfeest’ willen wensen, of de dode zijn of haar lievelingsmuziek of favoriete radioprogramma laten horen? Dat kan met de uitvinding van Jeff Dannenberg uit Florida. Hij verkreeg afgelopen week het patent (US # 7,765,655 B2) op een apparaat, getiteld ‘Apparatus and method for generating post-burial audio communication in a burial casket’. Het apparaat kan gemakkelijk achter een fotolijstje (met een foto van de overledene) in de kist geplaatst worden, en bevat opgenomen geluidsframenten die middels een geprogrammeerde tijdklok op elk gewenst moment afgespeeld kunnen worden. Een draadloze applicatie (US # 7,765,656 B2 ‘Remote Update Feature’) stelt nabestaanden in staat om de geluidsfragmenten te updaten, wissen en/of te redigeren. Op het ingebouwde flatscreen kunnen video-beelden vertoond worden.

De uitvinding is zowel geschikt voor communicatie met overleden en begraven mensen als huisdieren. [met dank aan Martin Gardiner, Rio de Janeiro Desk Chief, Improbable Research]

De huisbioloog (Atlas – Radio 1), zondag 1 augustus 2010

In uitzending 99 van ATLAS (Radio 1, zondag 1 augustus 2010, 18.15-20.30 uur) spreek ik in mijn rubriek ‘de huisbioloog’ (ongeveer om 19.00 uur) over:

Een nieuwe Nederlandse sprinkhaansoort. Tussen de bielzen en kiezels van het oude spoorwegemplacement langs de Laan op Zuid in Rotterdam is afgelopen week een nieuwe sprinkhaansoort voor Nederland ontdekt. Het gaat om de kiezelsprinkhaan (Sphingonotus caerulans) uit Zuid-Europa die tot dusver nooit dichterbij kwam dan enkele plekken in België en Duitsland. De kiezelsprinkhaan is onopvallend bruin van kleur, maar laat bij het opvliegen zijn helderblauw gekleurde vleugels goed zien. Daarmee lijkt deze nieuwkomer sterk op de van oudsher in Nederland voorkomende blauwvleugelsprinkhaan, die een duidelijke voorliefde heeft voor zanderige terreinen. De kiezelsprinkhaan leeft op droge, zanderige of stenige grond en voedt zich met gras en andere planten. Het in onbruik zijnde, deels overwoekerde rangeerterrein vormt dus een perfect leefgebied voor dit insect. Er zijn tenminste veertig exemplaren aanwezig, vermoedelijk meer. Hoe de kiezelsprinkhanen in Rotterdam verzeild zijn geraakt is niet bekend. Het zijn goede vliegers en ze kunnen via het spoorwegennetwerk naar de Laan op Zuid zijn gevlogen. Het is ook goed mogelijk dat er een aantal is mee gekomen met een lading grind of dat ze een lift van een trein hebben gekregen.

Binnenkort krijgt het oude rangeerterrein een andere bestemming en moet de nieuwe sprinkhaan op zoek naar een ander leefgebiedje. Of dat gaat lukken, is de vraag.

Het Dode Dier van de Week is de zuidelijke boomsprinkhaan (Meconema meridionale). Deze kleine groene sprinkhaansoort werd in 1993 voor het eerst in Nederland gevonden, in Vlaardingen. Ook een soort uit het Middellandse Zee gebied (Italië, Zuid-Frankrijk) die met autoverkeer meegelift is naar Nederland en inmiddels overal in steden voorkomt. Leeft van bladluizen.

Onwaarschijnlijk Onderzoek – Ik ben nog maar een paar dagen terug van een zeer ontspannende vakantie. Dat fijne vakantiegevoel ben ik nu al volledig kwijt. Is vakantie eigenlijk goed voor gezondheid en welzijn, en hoe lang houdt het vakantiegevoel aan? Het is onderzocht door Jessica de Bloom (Radboud Universiteit) en collega’s van de universiteiten van Utrecht en Konstanz. Zij ondervroegen 96 Nederlanders voor, tijdens en na hun vakantie over hoe gezond, energiek, tevreden en gespannen ze zich voelden. In de vakantie was de spanning een rapportcijfer minder dan ervoor en erna. Bijna alle proefpersonen waren hun vakantiegevoel na de eerste werkdag al kwijt. Toch vinden de onderzoekers dat we wel met vakantie moeten blijven gaan. Zie: De Bloom et al., 2010 – Effects of vacation from work on health and well-being: Lots of fun, quickly gone – Work & Stress 24(2): 196-216

De huisbioloog (Atlas – Radio 1), zondag 4 juli 2010

In uitzending 95 van ATLAS (Radio 1, zondag 4 juli 2010, 18.15-20.30 uur) spreek ik in mijn rubriek ‘de huisbioloog’ (ongeveer om 19.00 uur) over:

Jonge zeehonden in de Nederlandse en Duitse Waddenzee worden gemiddeld bijna een maand vroeger geboren dan ruim dertig jaar geleden. Dat blijkt uit langjarige tellingen door onderzoekers van IMARES, het instituut voor marien ecologisch onderzoek van Wageningen UR. Overbevissing is de belangrijkste verklaring, omdat die met name gericht is op de grotere vissen. Daarvan profiteren de kleinere vissoorten, waarvoor zeehonden een voorkeur hebben. De kleine vissoorten zorgen voor een groter voedselaanbod voor de zeehonden. De onderzoekers publiceerden hun bevindingen eerder deze week in het wetenschappelijke tijdschrift Biology Letters.

Als verklaring van het vroegere geboortetijdstip zien de onderzoekers de verbeterde leefomstandigheden en dan met name het grotere voedselaanbod voor zeehonden als belangrijkste factor. Vrouwelijke zeehonden maken na de bevruchting een periode door van de zogenaamde stille zwangerschap. Die houdt in dat de bevruchte eicel zich niet meteen innestelt in de baarmoeder. Doorgaans begint die innesteling en daarmee de actieve zwangerschap na ongeveer 2½ maand. Die tijd heeft het vrouwtje nodig om aan te sterken na de vorige intensieve zoogtijd waarbij haar vetvoorraad sterk is afgenomen. Kennelijk, wordt die herstelperiode korter door een groter voedselaanbod.

Het Dode Dier van de Week is het teringlijertje (Caprella linearis). Dit kleine, 1-2 centimeter grote, kreeftachtige diertje heb ik verzameld op de Westerschelde. Ze leven daar op de bodem, met hun achterpootjes vastgehecht aan sponzen. Met de voorste schaarpoten slaan ze wild om zich heen om dierlijk plankton uit het water te vissen. Ze hebben een spookachtig, geleed lichaam en worden daarom ook wel ‘wandelend geraamte’ genoemd. Ik neem er een paar mee, geconserveerd in alcohol, gisteren opgevist door de mosselkotter ZZ-10 van schipper Jaap van der Schot, nabij Terneuzen. De naam ‘teringlijertje’ komt vermoedelijk voort uit hun magere, uitgeteerde gestalte.

Onwaarschijnlijk Onderzoek – ‘Love is in the air’. Laat jonge vrouwen naar romantische song-teksten luisteren en de kans is groot dat ze een verzoek tot een date accepteren. Professor Nicolas Guéguen heeft weer toegeslagen met een fijn stukje (onwaarschijnlijk) onderzoek, gepubliceerd in Psychology of Music 38(3): 303-307. Hij liet 183 alleenstaande studentes van gemiddeld 18.7 jaar naar twee song-teksten luisteren. De ene tekst (‘Je l’aime à mourir’) werd door de studentes als ‘romanistisch’ beoordeeld; de andere (‘L’heure du thé’) kreeg het predicaat ‘neutraal’. De studentes die naar het romantische liedje luisterden, reageerden vervolgens in 52.2% van de gevallen positief op de vraag ‘Mag ik je telefoonnummer?, dan bel ik je volgende week om samen wat te gaan drinken’. De versierder, Antoine genaamd, was een 20 jarige knappe jongen. Meisjes die naar het neutrale liedje luisterden, gaven hem veel minder vaak (27.9%) hun telefoonnummer. Professor Guéguen heeft een patent op dergelijke onderzoeken, naar verleidingsgedrag bij mensen. Zie Atlas 30 november 2008.

De huisbioloog (Atlas – Radio 1), zondag 27 juni 2010

In uitzending 94 van ATLAS (Radio 1, zondag 27 juni 2010, 18.15-20.30 uur) spreek ik in mijn rubriek ‘de huisbioloog’ (ongeveer om 19.00 uur) over:

Potvispoep helpt kooldioxide-absorptie. Australische onderzoekers hebben berekend dat potvissen die in de zuidelijke oceanen leven, via hun ontlasting jaarlijks 50.000 kilo ijzer aan het zeewater toevoegen. IJzer stimuleert de groei van plantaardig plankton dat op zijn beurt CO2 uit de lucht opneemt. Wanneer plakton sterft zinkt het gebonden CO2 mee naar de bodem. Op die manier wordt CO2 in de atmosfeer gereduceerd. Potvispoep zorgt voor de absorptie van 400.000 ton CO2, twee keer zoveel als de hoeveelheid die potvissen uitademen. Zie Proceedings of the Royal Society B doi: 10.1098/rspb.2010.0863.

Het bleek belangrijk te zijn dat de potvissen niet poepen waar ze eten (diep in de oceaan, voornamelijk inktvis), maar onder het oppervlak waar het plankton leeft. Gezien deze rol van grote zeezoogdieren bij het reguleren van de CO2 balans, is het van belang de walvisjacht te stoppen, aldus de auteurs van de publicatie.

Het Dode Dier van de Week is het harnasmannetje (Agonus cataphractus) dit zeevisje dat algemeen voorkomt in de Noordzee en andere Noordwest-Europese wateren wordt ook wel ‘neushangertje’ genoemd. Waarom werd mij gisteren door vissers op Noordzee gedemonstreerd: de vis heeft twee weerhaakjes op de neus waarmee hij overal aan blijft hangen. Ik neem er een mee, en demonstreer het fenomeen.

Onwaarschijnlijk Onderzoek – Er is een ludieke toepassing van het ‘beesie’ (WK-promotie artikel van een bekende grootgrutter) gevonden: als kunstaas om snoek mee te vangen. De website topvisser.nl heeft er een wedstrijd aan verbonden.

Wanneer het serieus aangepakt zou worden, zou het een mooi vervolg zijn op het klassieke onderzoek van J.J. Beukema uit 1970 (‘Acquired hook-avoidance in the pike Esox lucius L. fished with artificial and natural baits’ – Journal of Fish Research 2: 155-160), waaruit bleek dat snoeken zich geen tweede keer met kunstaas lieten vangen. Suggestie voor de onderzoeksvraag: In welke kleur beesie bijten snoeken het meest?

De huisbioloog (Atlas – Radio 1), zondag 20 juni 2010

In uitzending 93 van ATLAS (Radio 1, zondag 20 juni 2010, 18.15-20.30 uur) spreek ik in mijn rubriek ‘de huisbioloog’ (ongeveer om 19.30 uur) over:

Gnoes die bedreigd worden door een nieuwe weg die dwars door de Serengeti wordt aangelegd – De Tanzaniaanse regering heeft de aanleg goedgekeurd van een weg tussen Arusha en Musoma. Nu moeten auto’s en vrachtwagens ruim 400 km omrijden. De nieuwe weg, die de economie van de streek moet stimuleren, loopt door het noordelijke deel van het Serengeti National Park en doorkruist de trekroute van gnoes, zebra’s en andere grazers van de Oost-Afrikaanse savanne.

Jaarlijks trekken meer dan een miljoen gnoes op zoek naar voedselgronden van de droge naar de natte delen van de savanne. Deze massale trek wordt als een ‘natuurwonder’ gezien en is onderwerp van menige natuurdocumentaire. Gnoes steken wel wegen over, maar het verkeer zal de trek beïnvloeden. Het plaatsen van een hek langs de weg (om verkeerslachtoffers onder mens en dier te voorkomen) zou funest zijn. Niet alleen de gnoe-populatie zal ineenstorten, ook het ecosysteem van de Serengeti zal door het ontbreken van de grazers ingrijpend veranderen.

Er is inmiddels een Facebook pagina ‘Stop the Serengeti Highway’ en er is een alternatieve zuidelijke weg voorgesteld.

Het Dode Dier van de Week is een stukje Afrikaanse olifant, een bewerkte slagtand om precies te zijn. Een derde deel van de slagtand is hol en bevindt zich in de schedel. In de holte zitten zenuwen en bloedvaten. De rest van de slagtand is massief en bestaat uit een harde, dunne buitenlaag, het email, en daaronder het tandbeen dat ivoor genoemd wordt. Ook slagtanden van nijlpaard, walrus en narwal bevatten ivoor. Ivoor werd ‘het witte goud’ genoemd en voordat plastic zijn intrede deed, verwerkt in gebruiksvoorwerpen zoals knopen, kammen, pianotoetsen, biljartballen en talloze soorten siervoorwerpen. De handel in ivoor heeft de Afrikaanse olifant op de rand van uitsterven gebracht. Na het internationale verbod op de ivoorhandel, dat in 1989 inging, herstelde de populatie zich. De vraag naar olifantivoor blijft echter vooral in Azië groot, zodat stropen nog steeds voorkomt.

Nu in sommige delen van Afrika de olifant weer in grote aantallen voorkomt, gaan er stemmen op om de  jacht op olifanten (en de handel in ivoor) weer toe te staan. In Ivoorkust komt de Afrikaanse bosolifant (Loxodonta cyclotis) voor.

Onwaarschijnlijk Onderzoek – Is voetbal kijken slecht voor je hart? In 2008 werden voetbalfans opgeschrikt door de resultaten van een opmerkelijk wetenschappelijk onderzoek, getiteld ‘Cardiovascular Events during World Cup Soccer’ (zie: New England Journal of Medicine 358: 475-483). Duitse onderzoekers hadden tijdens de Wereldkampioenschap voetbal in 2006 (in Duitsland) vastgesteld dat het bekijken van een spannende voetbalwedstrijd de kans op een hartaanval (bij Duitse mannen in Beieren) verdubbelde. Zij raadden voetbalkijkende hartpatiënten aan om ‘preventieve maatregelen’ te nemen.

Een recent gepubliceerd Italiaans onderzoek naar 25159 ziekenhuisopnamen (in Italië) ten gevolge van acute hartproblemen (‘It is just a game: lack of association between watching football matches and the risk of acute cardiovascular events’ International Journal of Epidemiology 2010: 1-8 DOI 10.1093/ije/dyq007) vond geen verhoogd risico tijdens de World Cup 2002, 2006 en de Europese Kampioenschappen 2004.

De academische discussie over deze tegenstrijdige resultaten spitst zich toe op de methode van onderzoek, niet op mogelijke invloed van de landsaard. Een Nederlands onderzoek (uit 2002) vond ook geen relatie tussen (het kijken naar) belangrijke voetbalwedstrijden en sterfte door hartfalen.

De huisbioloog (Atlas – Radio 1), zondag 6 juni 2010

In uitzending 91 van ATLAS (Radio 1, zondag 6 juni 2010, 18.15-20.30 uur) spreek ik in mijn rubriek ‘de huisbioloog’ (direct na het nieuws van 19.00 uur) over:

Vogels en glas – Gisteren was het Dead Duck Day. Ik vraag daarmee aandacht voor de vele miljoenen (miljarden?) vogels die jaarlijks tegen ruiten en glazen gebouwen om het leven komen. Het probleem is dat vogels vensterglas niet zien. De Amerikaanse bioloog Daniel Klem heeft het resultaat van 30 jaar onderzoek samengevat in een degelijke publicatie in The Wilson Journal of Ornithology (121: 314-321, 2009). Hij onderzocht een aantal methoden om vogelaanvaringen met glas te voorkomen door vogels in een vliegkooi los te laten en er diverse soorten behandeld en onbehandeld glas in te zetten. Zijn belangrijkste conclusies zijn: (1) er vliegen twee keer zoveel vogels tegen spiegelend glas dan tegen ontspiegeld glas, (2) glas dat om de 5-10 cm beplakt is met ondoorzichtige plastic stickers zorgde voor geen of bijna geen vogelaanvaringen, (3) ruiten waarop strips of figuren zijn aangebracht die ultraviolet licht reflecteren en absorberen, zorgen voor minder slachtoffers, en (4) ruiten die volledig beplakt werden met dergelijke folies, bleken nog effectiever te zijn in het voorkomen van vogelaanvaringen. Groot voordeel van UV-folies is dat mensen er doorheen kunnen kijken. Vogels kunnen UV-licht (wel) zien en herkennen de strips als een barriere.

Het is nu aan de glasindustrie om deze wetenschap te benutten en vogelvriendelijke ruiten te produceren, en aan architecten om het te gebruiken.

De Dode Dieren van de Week zijn de vogels die het slachtoffer zijn (geworden) van de olieramp in de Golf van Mexico. Er is een stevige discussie gaande of die met olie besmeurde vogels wel of niet schoongemaakt moeten worden. Is het niet beter om kosten en moeite te besparen en de vogels direct uit hun lijden te verlossen? Er zijn flink wat onderzoeken die hebben aangetoond dat slechts een fractie het uiteindelijk overleeft. Er zit ook een ethische kant aan deze kwestie: moeten wij (mensen) niet alles in het werk stellen om olieslachtoffers te redden, want elke overlever is er een?

Onwaarschijnlijk Onderzoek – Salmonella uitscheiding bij joy-rijdende varkens. Salmonella is een akelige bacterie die soms bij varkens voorkomt. Varkens waarbij de bacterie aangetoond wordt, worden afgekeurd: ze mogen niet geslacht en verhandeld worden, want mensen kunnen er ook ziek van worden. Het komt voor dat bij varkens die gezond de stal verlaten, bij aankomst bij het slachthuis wel Salmonella wordt gevonden. Paul Williams en Kenneth W. Newell zochten uit hoe dat komt in hun klassieke studie uit 1970 ‘Salmonella Excretion in Joy-Riding Pigs’ (in American Journal of Public Health and the Nation’s Health 60: 926-929). Ze laadden 30 gezonde varkens in een veewagen. Na een rustige rit van ongeveer 100 kilometer die niet bij het slachthuis eindigde maar bij dezelfde stal, werd bij 30% van de varkens Salmonella in de ontlasting aangetoond. Hoe zit dat? (Deze studie won de Ig Nobelprijs voor de biologie in 1993)

De huisbioloog (Atlas – Radio 1), zondag 30 mei 2010

In uitzending 90 van ATLAS (Radio 1, zondag 30 mei 2010, 18.15-20.30 uur) spreek ik in mijn rubriek ‘de huisbioloog’ (direct na het nieuws van 19.00 uur) over:

De vroege, jagende mens zorgde al voor klimaatverandering. Wanneer begon de invloed van de mens op het klimaat? Doorgaans markeert het begin van de industriële revolutie in de negentiende eeuw de invloed van de mens op het klimaat. Onderzoekers van de Universiteit van New Mexico verkondigen (in Nature Geosciences) dat de mens al ruim 13.000 jaar geleden, toen ze Noord-Amerika bevolkte, ingreep in de klimaatontwikkeling, en wel door op de mammoet en andere grote grazers te jagen. Hierdoor stierven deze planteneters vrij plotseling uit. Door de concentratie methaan in luchtbellen in het Groenlandse ijs te meter, vonden ze dat het uitsterven van de mammoetfauna samenviel met een flinke afname van methaan in de atmosfeer. Methaan is een sterk broeikasgas. De afname zorgde voor verkoeling van het klimaat. Winderige mammoeten hielden de aarde dus  relatief warm.

De huidige opwarming van de aarde zorgt ervoor dat de permafrost boven de poolcirkel ontdooit, waardoor veel methaan uit (eerder bevroren) mammoetuitwerpselen naar boven borrelt en – samen met de CO2 uitstoot – flink bijdraagt aan het broeikaseffect. De invloed van de mammoet blijft bestaan, zelfs lang na zijn uitsterven

Het Dode Dier van de Week is de Madagaskar fuut (Tachybaptus rufolavatus) die deze week uitgestorven verklaard werd. De laatste werd in 1988 gezien. De Alaotra fuut kwam voor op enige meren in het zuiden van Madagaskar. De introductie van vleesetende, uitheemse, vissen op die meren heeft het uitsterven veroorzaakt. Er was geen voedsel meer voor de futen. Vermoedelijk zijn de laatste exemplaren aan vishaken om het leven gekomen. De vogel had korte vleugels en kon daardoor niet over lange afstanden vliegen. Elders naar voedsel zoeken, was hierdoor onmogelijk.

De Alaotra fuut is de 132^ste vogelsoort die sinds 1600 is uitgestorven. De rode lijst van met uitsterven bedreigde vogels telt nu 1240 soorten, waarvan 190 de status ‘kritiek’ hebben.

Onwaarschijnlijk Onderzoek – Bestaat de bierbuik? Deze vraag stelden de Duitse (!) onderzoekers M. Schutze, M. Schulz, A. Steffen, M.M. Bergmann, A. Kroke, L. Lissner en H. Boeing. De resultaten van hun studie “Beer Consumption and the ‘Beer Belly’: Scientific Basis or Common Belief?” publiceerden zij in European Journal of Clinical Nutrition 63(9): 1143–9. Conclusie: deze studie biedt geen ondersteuning voor de volkswijsheid dat bierconsumptie een zichtbaar effect op de buikomvang heeft. Mannen die gemiddeld een liter bier per dag drinken, hebben wel een grotere omvang van de taille, maar zij waren sowieso al zwaarder. Dikke mannen drinken dus wel meer bier, dan dunne mannen.

De huisbioloog (Atlas – Radio 1), zondag 23 mei 2010

In uitzending 89 van ATLAS (Radio 1, zondag 23 mei 2010, 18.15-20.30 uur) spreek ik in mijn rubriek ‘de huisbioloog’ (direct na het nieuws van 19.00 uur) over:

Minder biodiversiteit dan gedacht – 2010 is het internationale jaar van de Biodiversiteit, gisteren was het de ‘wereldbiodiversiteitsdag’ en haalde een opmerkelijke studie, gepubliceerd in The American Naturalist, het nieuws: het aantal diersoorten op aarde is aanmerkelijk kleiner dan voorheen werd aangenomen. Een nieuwe schatting van het aantal soorten geleedpotigen (insecten, spinnen, kreeftachtigen – de groep met de meeste soorten en grootste diversiteit), gebaseerd op een wiskundig model en intensieve tellingen van kevers in Nieuw Guinea, komt uit op ongeveer 3.7 (range 2–7) miljoen. Dat is heel veel minder dan de 30 miljoen soorten geleedpotigen, een aantal dat al 30 jaar gehanteerd wordt.

De aardse soortenrijkdom is in het jaar van de biodiversiteit in één klap een stuk armer geworden, want de aantallen soorten gewervelde dieren (50.000) en planten (400.000) zetten geen zoden aan de dijk. De bacteriën even buiten beschouwing latend, bedraagt het aantal dieren- en plantensoorten hooguit 5.5 miljoen.

Het blijft hoe dan ook een ruwe schatting gebaseerd op het aantal soorten kevers, de soortenrijkste groep onder de ongewervelden: met de voedselvoorkeur van keverlarven als uitgangspunt telde men hoeveel soorten kevers op een bepaalde boomsoort leven, en ging daarmee aan het rekenen.

Het Dode Dier van de Week is de krokodil die de Nijmeegse wijk Dukenburg in zijn greep houdt. Eindelijk weer eens een ouderwetse hype: een bloeddorstige, anderhalve meter lange krokodil die elk moment een argeloze voorbijganger een vijver in kan trekken; de vijver is afgezet, en met sonar-apparatuur onderzocht. Wat een overspannen reactie, gebaseerd op één (1!) waarneming van een voorbijganger. Het zou gaan om een anderhalve meter lang dier dat van de oever de vijver in gleed. Later kwam het gerucht dat er twee van dergelijke reptielen in de vijver zijn losgelaten. Allemaal erg onwaarschijnlijk, want het water is nog te koud voor dergelijke koudbloedige reptielen. Als er een zou zitten, is ie niet vooruit te branden of nog weggekropen in de modder in winterslaap. In Nederland worden doorgaans slechts tot 60 cm lange kaaimannen of alligators gehouden. Daarvan hebben mensen sowieso niet veel te duchten. Misschien pakt ie een eend, en teert daar weken op. Overlevingskansen zijn bovendien klein: lekker laten zitten, en blijven huiveren. De dood van het monster van Nijmegen is een kwestie van tijd.

Onwaarschijnlijk Onderzoek – Vogels laten biologisch geteelde tarwe links liggen en gaan voor conventioneel verbouwde granen. Dat is de opmerkelijke conclusie van een studie naar de voedselvoorkeur van zowel kooi- als wilde tuinvogels in Engeland, uitgevoerd door Ailsa McKenzy en Mark Whittingham van Newcastle University. Het resultaat is opmerkelijk omdat biologisch geproduceerd voedsel doorgaans als ‘gezonden’ of ‘beter’ voor mens en dier wordt beschouwd. Vogels kregen de vrije keuze tussen ‘gewoon’ graan en de biologische ‘Alchemy’ variant. Slechts 34% pikte het reformvoedsel en 66% nam het conventioneel geproduceerde graan. Deze voorkeur heeft vermoedelijk te maken met het hogere eiwitgehalte van gewoon graan, dat vogels op de een of andere manier detecteren. De onderzoekers vonden dat pas na enige vertraging een afkeer voor biologisch graan ontstond. Zie J Sci Food Agr (2010) DOI 10.1002/jsfa.4025. Voorstanders van ‘organic farming’ hebben het artikel afgedaan als ‘silly‘.